«Մարդը պիտի նորանա, մե՞ղք է գործել, պիտի մաքրվի այդ մեղքից»

«Իրատես»-ի հյուրն է ՀԳՄ նախագահ ԷԴՎԱՐԴ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆԸ:

«ԱՆԿԱԽ ՈՐԵՎԷ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԻՑ, ԳՐԱՀՐԱՏԱՐԱԿՉԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆ ԱՌԿԱ Է»

-Պարոն Միլիտոնյան, Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի շրջանակներում իրականացվող ձեռնարկումների շարքում կարևորվում է ցեղասպանությանը զոհ գնացած հայ գրողների ստեղծագործությունների թարգմանությունն ու հրատարակությունը տարբեր լեզուներով՝ գերմաներեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, ռուսերեն: Օտարալեզու ընթերցողին այդ գրականության հետ շփմանը նախապատրաստելու ուղղությամբ ինչ-որ աշխատանքներ տարվո՞ւմ են, թե՞ այդ գրքերն իրենք պիտի հարթեն իրենց ճանապարհը դեպի ոչ հայ ընթերցողը:
-Այդ հարցին պատասխանելիս նախ պիտի հետադարձ հայացքով գնահատենք, թե ինչ է արվել անցած հարյուր տարվա ընթացքում: Որտեղի՞ց պիտի արտասահմանցի ընթերցողը կարողանա ճանաչել Սիամանթոյին, Վարուժանին կամ Զոհրապին: Այդ հեղինակների գործերը շատ քիչ են թարգմանված: Բայց մենք հիմա չպիտի քննարկենք այդ տարիներին արված ու չարված գործերը, պիտի նայենք, թե ինչ ունենք այսօր և ինչ ենք փորձում անել: Չորս գիրք տպագրելու համար ես հիմա ամեն օր աշխատում եմ, հարցեր կարգավորում: Իսկ սա միայն այսօր չէ, որ պիտի արվեր, այլ տարիներ, տասնամյակներ շարունակ, որպեսզի այսօր օտարազգի ընթերցողն իսկապես իմանար, թե ում գրքերն են իրեն ներկայացվում: Մեծ խնդիր է հայերենից, մանավանդ արևմտահայերենից թարգմանիչների պակասը: Լուծելիք բազում այլ հարցեր կան: Բայց մի օր պետք էր այդ գործն սկսել և դրանով նախապատրաստել մեր եղեռնազարկ հեղինակների գործերի թարգմանությունները օտար լեզուներով: Չորս լեզվով պատրաստվող թարգմանություններն արդեն մի հիմք են ստեղծում, որի վրա կարելի է կառուցել մեր հետագա քայլերը, թարգմանել այդ հեղինակներին նաև այլ լեզուներով:
-Դուք ղեկավարում եք ՀՀ մշակույթի նախարարության «Գրքի և հրատարակչական գործի կենտրոն» ՊՈԱԿ-ը և այն կարծիքին եք, որ գրքի, գրողի հանրահռչակման համար թիվ մեկ գործոնը հրատարակչի ճիշտ աշխատանքն է: Այս իմաստով ի՞նչ վիճակ է Հայաստանում, ինչպիսի՞ն է գրող-հրատարակիչ կապը մեզանում:
-Եթե սկսենք հարցը դիտարկել խորհրդային տարիներից, պիտի ասենք, որ այն ժամանակ գրող-հրատարակիչ կապը շատ ամուր էր: Հրատարակչությունը մեկն էր, և բոլոր գրողներն այդ մեկի հետ էին աշխատում: Հիմա հրատարակչությունները բազմացել են, բարեբախտաբար: Բայց սա նաև խնդիրներ է առաջացրել: Հիմա ամեն հրատարակիչ ու ամեն գրող պիտի իրար փնտրեն ու գտնեն: Եվ արդյո՞ք հրատարակիչն այդքան ֆինանս ունի, որ կարողանա իր նախընտրած գրողին հրատարակել, հանրահռչակել, թարգմանել, հետևել նրա ստեղծագործական ողջ ընթացքին: Հրատարակիչներն այսօր տարբեր հիմնադրամների հետ համագործակցելու ուղիներ են որոնում՝ գրքեր հրատարակելու համար: Բայց անհեթեթ մի վիճակ կա. այդ հիմնադրամներից շատերն իրենք էլ չունեն միջոցներ, ուրեմն առանձնապես մեծ բան չեն կարող անել գրողին ներկայացնելու հարցում: Այսինքն՝ հիմա այդ խնդիրը գտնվում է հում շրջանում, բայց վերջին տարիներին այն քննարկվում է թե՛ պետական կառույցների, թե՛ դեսպանատների մակարդակով: Կան նաև գրողներ, որոնց գրքերի հրատարակությունը նախաձեռնում են արտասահմանյան հրատարակիչները: Իհարկե, եթե որևէ գիրք ընտրում է օտար հրատարակիչը, դա չի նշանակում, թե աշխատանքի համար անհրաժեշտ բոլոր ծախսերը հոգում է նա: Մեր պետությունն անպայման պիտի իր ներդրումն ունենա այդ գործում: Այսինքն՝ մենք այստեղ պիտի ունենանք ֆինանսավորման մեր աղբյուրները: Մի քանի երկիր այդպես աշխատում է մեզ հետ: Բայց չմոռանանք, որ ներկայում կան նաև գրողին ներկայացնելու այլընտրանքային հնարավորություններ՝ համացանցը, անձնական կապերը թարգմանիչների, հրատարակիչների հետ: Այս խողովակն իսկապես աշխատում է: Այնպես որ, անկախ որևէ հրատարակչի գործունեությունից, գրահրատարակչական գործընթացն առկա է:
-Թուրքական երկու տարբեր հրատարակություններ ժամանակակից հայ գրականությունն իրենց հանրությանը ներկայացնելու նպատակով ընտրել ու թարգմանում են երկու գիրք՝ Հովհաննես Թեքգյոզյանի «Փախչող քաղաքը» և Արմինե Աբրահամյանի «Անկիմյուր» վեպ-հեքիաթը: Իբրև ՀԳՄ նախագահ՝ այս ընտրությանն ինչպե՞ս եք վերաբերվում:
-Երևի թե պետք է այդ գրքերը ներկայացնողներին հարցնել, թե իրենք ինչ չափանիշներով են առաջնորդվել հայ գրողների գրքերը ներկայացնելիս, ինչ անուններ ու գրքեր են ներկայացրել, ինչ ցանկից են թուրք հրատարակիչները կատարել իրենց ընտրությունը: Հետաքրքիր է նաև, թե ովքեր են եղել ներկայացնողները, դա ինչ-որ պետական կամ ոչ պետական կառո՞ւյց է, ինչ-որ անհա՞տ, որոշակի մարդկանց խո՞ւմբ: Ես այս ամենին տեղյակ չեմ: Բայց շատ լավ է, որ որևէ հայ գրող թարգմանվում է որևէ լեզվով և ներկայացվում դրսում: Մնացածը երկրորդական հարցեր են: ՈՒղղակի ճիշտ կլինի, որ թարգմանության համար այս կամ այն գիրքը, գրողին ներկայացնողը լավ իմանա ամբողջ մշակութային դաշտը, ճանաչի մեր բոլոր լավագույն գրողներին և ներկայացնելիս գնահատված գրքեր ներկայացնի, որպեսզի դրսի հրատարակիչներն ընտրություն կատարեն արժանիների միջից: Սրանք հարցեր են, որ հետաքրքրում են ոչ միայն ինձ՝ որպես Հայաստանի գրողների միության նախագահի, այլև մեր շատ գրողների: Առավել հետաքրքիր է պրոցեսը, որի արդյունքում կատարվում է այս կամ այն գրողի, այս կամ այն գրքի ընտրությունը: Իսկ թե հատկապես որ գրողին, որ ստեղծագործությունը կընտրեն, դա տվյալ հրատարակչի խնդիրն է:

«ԱՄԵՆ ՄԻ ԴԱԺԱՆ, ԴԺՎԱՐ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆ ՍԿՍՎՈՒՄ Է ԼԵԶՎԻ ԱՂՃԱՏՈՒՄԻՑ»

-Մեր հանրությունը հերթական անգամ փոթորկալի ժամանակներ է ապրում. անհասկանալի պարագաներում զոհվում են մեր զինվորական ուսումնական հաստատության սաները, ռուս զինծառայողը Գյումրիում մի ողջ ընտանիք է սպանում, Բերձորում հայը հայի հետ վարվում է թշնամաբար, քրեական բնույթի սպանությունների շղթա է ծայր առել ու չի վերջանում: Ի՞նչ ունի ասելու, անելու այս պարագայում հայ գրողը:
-Մեր գրողներն իրենց խոսքն ասելու, ստեղծված իրավիճակին վերաբերող իրենց մտահոգություններն արտահայտելու բազմաթիվ հնարավորություններ ունեն: Կան թերթեր, կայքեր, հեռուստատեսություն, ռադիո: Յուրաքանչյուր գրողի խնդիրն է անդրադառնալ մեր կյանքում կատարվող որևէ իրադարձության: Հասարակությունը պիտի իմանա, թե իր ազգի գրողն ինչպես է տեսնում մեր իրականությունը, ինչպես է վերլուծում, մեկնաբանում այն, ինչ ճանապարհներ է առաջարկում ստեղծված դժվարին կացությունից դուրս գալու համար: Գրականությունը, գիրքը դեղատոմսեր բաժանելու վայր չէ, դեղատուն չէ: Իրականությունը կգա, կմտնի գրականություն, բայց թե ինչ կերպ, ինչ հատվածով, ինչ բովանդակությամբ, արդեն գրողի անհատական մոտեցման խնդիրն է: Իսկ հրապարակախոսությունն այն ոլորտն է, որում հանդես են գալիս բոլոր լուրջ գրողները, անհանգստանում են, իրենց ձայնը բարձրացնում: Ժամանակները լարված են ոչ միայն մեզ մոտ, այլև ամբողջ աշխարհում: Որովհետև ընդհանրապես բարեկրթության պակաս կա, ագրեսիան է ուժեղացել, հեռուստադաշտը և սոցիալական ցանցերը հակված են հարձակումների, մարդու հանդեպ հարգանքի, մարդուն հարազատ տեսնելու տարրերը վերացել են: Աշխարհի բոլոր հեռուստաալիքները ահավոր աղետներ ու հանցագործություններ են ցուցադրում՝ սպանություն, բռնություն, պատերազմ, ավտովթար, բնական աղետ… Այս կարգի տեղեկությունները ինչ-որ չափով մարդկանց (նկատի ունեմ այն մարդկանց, ովքեր որոշակի հակվածություն ունեն նման երևույթների նկատմամբ)

ենթագիտակցությունը պատրաստում են լարվածության, դաժանությունների: Սրանից լարվում են հասարակական հարաբերությունները, տուժում է ընդհանուր դաշտը: Գուցե նախկինում աբսուրդ թվար, բայց օրեր առաջ մասնագետներն ուսումնասիրել ու հավաստիացնում էին, որ Սիրիայի դեպքերը պայմանավորված են նաև այդ տարածքում գրանցված երաշտով: Գյուղատնտեսությունը տուժել է երաշտից, մարդիկ եկել-լցվել են քաղաք, ծագել են սոցիալական խնդիրներ, և դրանց արդյունքում սկսվել են սիրիական ողբերգությունները:
-Ասել է` աշխարհաքաղաքական ամենամեծ ցնցումների հիմքում կարելի է փնտրել ու գտնել ամենաերկրորդական թվացող հիմքե՞րը, որոնց թվում կարող են լինել նաև բնակլիմայական պայմաննե՞րը:
-Այդպես է: Ամեն ինչ ազդում է մարդկանց հոգեվիճակի վրա: Եվ անձուկ վիճակը դրդում է ինչ-որ պայթյունի: Այսպիսի իրականությունը, դրա վերաբերյալ ոչ առողջ լրատվությունը բերում են լարվածության ու պայթյունի: Լա՜վ, տասը լուր մարդասպաններին տրամադրեցիք, մեկ-երկու լուր էլ ոչ մարդասպաններին տրամադրեք, աշխարհում հո բոլորը մարդասպան չե՞ն: Մի քիչ էլ բարի բաներից խոսեք, դրական ինֆորմացիա հաղորդեք: Մի քիչ էլ խրախուսեք մարդկանց հակվածությունը դեպի բարին, դեպի գեղեցկի արժեքները: Դոստոևսկու միտքը ¥գեղեցկությունը կփրկի աշխարհը¤ ես նաև այս կերպ եմ վերաձևակերպում. «Գեղեցկի ընկալումը կփրկի աշխարհը»: Գեղեցիկն ինքնին կա, բայց եթե դու այն չես ընկալում, ի՞նչը քեզ պիտի փրկի: Մենք հիմա ոչ միայն Հայաստանում, այլև աշխարհում եկել-կանգնել ենք մի վտանգավոր հանգրվանի առջև. գիրք չկարդալը, մշակույթով չզբաղվելը, բարոյական խնդիրներն արհամարհելը պայթյուններ են առաջացնում: Կրոնական, սեռական, սոցիալական, ռազմական և այլ բնույթի պայթյուններ: Եթե մարդու ենթագիտակցությունը խակ է այնքան, որ նա պատրաստ է սպանությամբ, բռնությամբ իր հարցերը լուծելու, մեր այսօրվա դաշտը թույլ է տալիս դա անել: Սա է ամբողջ դժբախտությունը: Երբ մի քանի մարդու ձեռքին մեծ ֆինանս է կուտակվում, նրանք աստիճանաբար ուռճանում են, իսկ մյուսները, բնականաբար, խեղճանում են, տուժում: ՈՒ եթե հեռուստատեսային ալիքները, սոցիալական ցանցերը այդ խեղճերի դատը չեն պաշտպանում, եթե հասարակությունը մղվում է ոչ առողջ, ոչ մտավոր զարգացման հուն, ապա ցանկացած բացասական բան սպասելի է: Ցանկացա՛ծ: Սա է մեր ցավը: Եվ ոչ թե սոսկ ծանուցվում է բացասական ինչ-որ երևույթի մասին, այլև դա արվում է հայերենի բռնաբարված, աղճատված ձևի մեջ: Ամեն մի դաժան, դժվար հարաբերություն սկսվում է լեզվի աղճատումից: Բանակում, հասարակական տրանսպորտում, փողոցում, մարդկային այլ շփումներում բոլոր վեճերը, բռնությունները, սպանությունները լեզվի աղճատվածությունից են սկսվում: Տեսեք, թե ինչ բառապաշարով են մարդիկ շփվում, ինչ արտահայտություններ են կիրառում: Սա էլ դառնում է չարիքի արմատ: Լեզվի այս աղավաղումները վտանգավոր արշավանք են մարդու գիտակցության վրա: Ցածրաճաշակ ռիթմեր, ցածրաճաշակ հարաբերություններ, ցածրաճաշակ գրական արտադրանք, ցածրաճաշակ առօրեական երևույթներ։ Սրանք, բնականաբար, պիտի ունենան իրենց հետևանքները: Կրկնեմ՝ ոչ միայն Հայաստանում: Դրա համար էլ ասում ենք, որ յուրաքանչյուր մարդ ինքն իրեն պիտի պատրաստի մշակույթով, գրականությամբ, պիտի հակված լինի դեպի բարին, դեպի գեղեցիկը: Եվ այդ դեպքում շատ բան կհարթվի: Իմ այս խոսքը կուզեք համարեք քարոզ, կուզեք համարեք անձնական կարծիք: Բայց սա վերլուծություն է:

«ԴՈՆ ԿԻԽՈՏԻ ԿԵՐՊԱՐԸ ՀԵՆՑ ՊՈԵԶԻԱՅԻ ԿԵՐՊԱՐՆ Է»

-«Է» ժողովածուում բանաստեղծի մասին գրում եք.
«Նա ստվերն է Աստծո.
Ընկած մարդկանց
ՈՒ ամեն ինչի միջև»:
«Դիվանագիտական պոեզիա» շարքում էլ պոեզիան եք մեջտեղ հանում՝ իբրև դարավոր թնջուկի հանգուցալուծման միակ անկաշառ դիվանագետ: Բանաստեղծն ու պոեզիան ի՞նչ կարող են անել ոհմակի դեմ:
-Պոեզիան ոչ միայն այսօր, այլև դարեր ի վեր նույն առաքելությունն ունի. Դոն Կիխոտի կերպարը հենց պոեզիայի կերպարն է: Պոեզիան պայքարում է հանուն ինչ-որ տեսիլքների, հանուն սիրո, հանուն բարու, հանուն մարդկային հոգու, հանուն խղճմտանքի, հանուն կարեկցանքի: Եվ պատմական, համամարդկային թեմաները պոեզիան բերում է դեպի իր դաշտ ու փորձում վերլուծել դրանք: Իհարկե, պոեզիայում էլ կան կնճռոտ խնդիրներ, բայց պոեզիայի դաշտում ամեն րոպե իրար չեն սպանում, մեկը մյուսի վրա չի բռնանում: Դոստոևսկու «Ոճիր և պատիժ» վեպում մարդը դաժանաբար կացնահարում է պառավին: Բայց վեպի գլխավոր ասելիքը սա չէ, այլ այն, որ նրա հոգին քիչ-քիչ գնում է դեպի ինքնամաքրում, դեպի նորացում: Մարդը պիտի նորանա, մե՞ղք է գործել, պիտի մաքրվի այդ մեղքից: Մենք էլ՝ ամեն մեկս, որևէ մեծ կամ փոքր մեղքից պիտի ազատագրենք մեզ: Բոլորս դրա անհրաժեշտությունն ունենք:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ